Năm 1992, cuốn truyện “Đô rê mon” (Doraemon) lần đầu tiên xuất hiện tại Việt Nam, ngay lập tức tạo nên một cơn sốt chưa từng có trong giới trẻ. Với số lượng phát hành lên đến hàng trăm nghìn bản mỗi tập, chú mèo máy đến từ tương lai đã trở thành một phần ký ức không thể thiếu của thế hệ 8x, 9x.
Tuy nhiên, đằng sau sự thành công rực rỡ đó là một sự thật ít người biết: trong giai đoạn 1992-1995, bộ truyện này được phát hành tại Việt Nam hoàn toàn không có bản quyền. Hành trình để “Đô rê mon” chính thức trở thành “Doraemon” hợp pháp là cả một câu chuyện dài đầy thăng trầm của ngành xuất bản Việt Nam những năm đầu đổi mới.
Cú hích năm 1992 và ký ức tập thể của một thế hệ
Đã hơn ba thập kỷ trôi qua kể từ ngày Nhà xuất bản (NXB) Kim Đồng, dưới sự dẫn dắt của cố Giám đốc Nguyễn Thắng Vu, đưa bộ truyện tranh lừng danh Châu Á này về Việt Nam. Tại triển lãm “Từ Đô rê mon tới Doraemon, 30 năm hành trình mèo máy ở Việt Nam”, những câu chuyện hậu trường thú vị mới dần được hé lộ.
Bộ truyện đã tạo ra một hiệu ứng bùng nổ trên toàn quốc. Tiến độ ra tập mới đều đặn hàng tuần, hệ thống phân phối hoạt động hết công suất từ Nam ra Bắc. Đối với những đứa trẻ sinh ra trong thập niên 1980, Doraemon không chỉ là truyện tranh, mà là người bạn đồng hành, chia sẻ những ước mơ và trí tưởng tượng bay bổng.
Giám tuyển, nhà nghiên cứu truyện tranh độc lập ChuKim nhận định rằng, chính những câu chuyện dí dỏm, nhẹ nhàng và cảm động về nhóm bạn học sinh cùng chú mèo máy đã tạo nên một “ký ức tập thể” sâu sắc cho xã hội Việt Nam thời bấy giờ.
Giám tuyển ChuKim chia sẻ về thời hoàng kim của truyện tranh Doraemon tại Việt Nam
Những khó khăn của NXB Kim Đồng thuở sơ khai
Để mang được Doraemon về Việt Nam, Ban biên tập NXB Kim Đồng đã phải đối mặt với vô vàn thách thức, đặc biệt là việc thay đổi tư duy làm sách trong bối cảnh kinh tế khó khăn.
Nhà văn Lê Phương Liên, một nhân chứng sống của thời kỳ đó, hồi tưởng lại rằng NXB Kim Đồng lúc bấy giờ rất thiếu thốn về tài chính. Cơ sở vật chất nghèo nàn, không có điện thoại, không có máy fax. Tình hình khó khăn đến mức chính Tổng biên tập cũng phải trực tiếp xuống đường tham gia bán sách.
Dẫu vậy, với tầm nhìn xa, đại diện NXB đã quyết tâm tổ chức các lớp tập huấn về truyện tranh cho biên tập viên, mời cả diễn giả nước ngoài để học hỏi cách làm sách hiện đại cho thiếu nhi. Chính tinh thần cầu thị này đã mở ra cơ hội vàng cho sự xuất hiện của Doraemon.
Nhà văn Lê Phương Liên kể lại giai đoạn phát hành truyện không bản quyền đầy khó khăn
Cơ duyên bất ngờ từ Thái Lan
Chính thông qua các lớp tập huấn nghiệp vụ, ông Nguyễn Thắng Vu – nguyên Giám đốc NXB Kim Đồng – mới biết đến sự tồn tại và sức hút của bộ truyện Doraemon tại Nhật Bản. Tuy nhiên, phiên bản đầu tiên cập bến Việt Nam lại không đến trực tiếp từ Nhật.
Khi nghe tin độc giả nhí tại Thái Lan đang “phát cuồng” vì chú mèo máy, ông Nguyễn Thắng Vu đã lặn lội sang Thái Lan để mua truyện về tham khảo. Đồng thời, NXB cũng nhờ các dịch giả tại Nhật mua bản gốc tiếng Nhật. Ngay khi có sách trong tay, đội ngũ biên tập đã bắt tay ngay vào việc dịch thuật và biên soạn, cho ra đời những cuốn “Đô rê mon” đầu tiên.
Kết quả ngoài sức tưởng tượng: Chỉ sau một tuần phát hành, bộ 4 tập đầu tiên đã bán được 40.000 bản chỉ riêng tại TP.HCM, vượt xa con số dự trù 30.000 bản cho toàn quốc của NXB.
Những ấn phẩm Đô rê mon không bản quyền được trưng bày tại triển lãm kỷ niệm 30 năm
Rắc rối pháp lý và hành trình “hợp thức hóa” bản quyền
Sự lan tỏa mạnh mẽ của Doraemon tại Việt Nam lớn đến mức các đoạn phim hoạt hình về chú mèo máy đã được sử dụng trong quảng cáo trên truyền hình. Chính điều này đã thu hút sự chú ý của phía Nhật Bản.
Nhà văn Lê Phương Liên kể lại sự cố hy hữu khi phóng viên Nhật Bản sang tận trụ sở NXB Kim Đồng để phỏng vấn về việc sử dụng hình ảnh Doraemon. Lúc này, vấn đề bản quyền mới thực sự trở nên cấp thiết. NXB đã tìm được số điện thoại của tác giả Fujiko F. Fujio và ngỏ ý muốn mua bản quyền, nhưng ban đầu không nhận được phản hồi.
Không bỏ cuộc, NXB Kim Đồng tiếp tục liên hệ với NXB Shogakukan (đơn vị nắm giữ bản quyền gốc). Sau nhiều nỗ lực đàm phán, một cái kết đẹp đã đến với độc giả Việt Nam.
Ngày 17/2/1995 đánh dấu một cột mốc lịch sử khi tập cuối cùng của giai đoạn “không bản quyền” được phát hành dưới dạng số đúp 77 và 78. Đây là bước đệm để chuyển sang một chương mới chuyên nghiệp hơn.
Tập truyện cuối cùng khép lại giai đoạn phát hành không bản quyền vào năm 1995
Sự thay đổi toàn diện và di sản để lại
Tháng 1/1996, tác giả Fujiko F. Fujio đã có chuyến thăm lịch sử đến Việt Nam để hoàn tất thủ tục ký kết bản quyền xuất bản bộ truyện tranh Doraemon. Đến năm 1998, bộ truyện được tái bản lần thứ nhất, chính thức trở thành bộ truyện tranh ngoại nhập đầu tiên có bản quyền tại Việt Nam.
Trong lần tái bản này, NXB Kim Đồng đã sử dụng tranh bìa theo nguyên tác tiếng Nhật, nhưng vẫn giữ lại tên nhân vật quen thuộc (Đô rê mon, Nô bi ta, Xuka…) của bản in năm 1992 để duy trì sự gần gũi.
Đến năm 2010, một cuộc cách mạng nữa diễn ra khi NXB Kim Đồng ngưng xuất bản dưới tên Đô rê mon. Thay vào đó, bộ truyện được đổi tên thành Doraemon theo chuẩn quốc tế, với bản dịch bám sát nguyên tác và hình thức đọc từ phải qua trái đúng chuẩn Manga Nhật Bản.
Hành trình của Doraemon tại Việt Nam không chỉ là câu chuyện về một cuốn sách bán chạy, mà còn là bài học quý giá về nỗ lực hội nhập quốc tế và tôn trọng bản quyền của ngành xuất bản Việt Nam. Từ những cuốn truyện in lậu trên giấy xấu thuở ban đầu, Doraemon ngày nay đã trở thành một biểu tượng văn hóa, cầu nối hữu nghị bền chặt giữa hai đất nước.
